در دنیا بیش از 650 نوع عقرب وجود دارد که فقط 50 گونه آنها برای انسان، سمی و خطرناک است. در ایران، خطرناک ترین نوع، عقرب گاردیم می باشد که بیشتر در خوزستان دیده می شود. رنگ عقرب نمی تواند ملاکی برای خطرناک یا بی خطر بودنش باشد.
- عقرب در طبیعت، درون خاک، شکاف بین سنگها و زیر پوست درختان زندگی می کند. اما در خانه ها مایل است در جاهای مرطوب و دنج مانند انباری، حمام و زیر کابینت های آشپزخانه باشد.
- فعالیت عقرب در آب و هوای بسیار گرم و شب بیشتر می شود. این جانور خونسرد، روزها در گوشه ای بی حرکت می ماند و شب ها برای شکار از مخفیگاه خود خارج می شود. اما هر زمان که احساس خطر کند، سم خود را از طریق نیش که در انتهای دم قرار دارد، تزریق می کند.
- اگر در محیط زندگی خود با عقرب مواجه هستید، از مواد شیمیایی عقرب کش یا حشره کش هایی که باعث نابودی سایر حشرات و در نتیجه کمبود غذای عقرب می شوند، استفاده کنید.
- تلنبار شدن زباله، علوفه، چوب، خاک و آجرهای بدون استفاده، می تواند محل مناسبی برای مخفی شدن عقرب باشد؛ پس آنها را از اطراف محل زندگی خود دور کنید.
- هنگام تمیز کردن این مکانها، از دستکش و سایر وسایل حفاظتی استفاده کرد.
- شکاف و درز در و پنچره، کف، سقف و دیوار را مسدود کنید.
- در آب و هوای خشک می توانید با استفاده از گونی کنفی خیس در اطراف خانه، عقرب ها را به دام اندازید.
- اگر قصد مسافرت به مناطق گرمسیری، طبیعت گردی و کویرنوردی دارید، توجه داشته باشید که رعايت نكات ايمني به خصوص هنگام تاريكي هوا مانند پوشيدن جوراب، شلوار و كفش مناسب ، تكان دادن كفش و لباس قبل از پوشيدن و همراه داشتن کیف کمک های اولیه اهميت دارد.
عقرب گزيدگي اغلب خطرناك نيست و تنها باعث بروز علايم موضعي مي شود. اما خطرناك بودن يا نبودن عقرب و شدت مسموميت باید به پزشك واگذار شود. چرا که زهر برخی عقرب ها علیرغم کشنده بودن، علایم موضعی و تورم ایجاد نمی کند. بنابر این معاینه توسط پزشک و تصمیم او برای تزریق سرم ضد عقرب الزامی است. ضمنا افراد خردسال و کهنسال نیز نسبت به زهر عقرب حساس ترند و نیاز به توجه بیشتر دارند.
چند دقیقه بعد از گزیدگی كه عموماً در دست و پا اتفاق مي افتد، درد شدید، قرمزی و تورم در موضع ایجاد می شود. سپس طی چند ساعت، افزایش تعداد نبض و میزان فشار خون، سرگيجه، تهوع و استفراغ، تنگي نفس، آبریزش از دهان وعلایم عصبی مانند بیقراری، تشنج، سرگیجه، اسپاسم عضلات و بي اختياري ادرار و مدفوع رخ می دهد. البته در بیشتر موارد، این علایم ظرف دو روز فروکش می کنند. توجه شود که هرچه محل نيش به سر و گردن نزديک تر باشد، عوارض، شديدتر و درمان، مشکل تر خواهد بود.
اگر با یک مورد عقرب گزیدگی مواجه شدید، چه باید کرد؟
- مضطرب نشوید و فرد عقرب گزیده را نیز به آرامش و خونسردی دعوت کنید.
- اگر امکان دارد عقرب را بگیرید تا بعدا کادر درمانی بتواند بر اساس نوع آن، تصمیم گیری کند.
- به هیچ وجه محل گزش را برش ندهید. ثابت شده است که این کار و نیز مکش فایده ای ندارد.
- محل زخم را با آب و صابون بشویید و وسایل زینتی مثل انگشتر و دستبند را قبل از متورم شدن محل گزیدگی، خارج کنید.
- برای کاهش درد و تورم، از کمپرس سرد استفاده کنید و محل را بی حرکت نمایید.
- همه افرادی که دچار عقرب گزیدگی حتی از نوع خفیف می شوند، باید به مراکز درمانی مراجعه کرده و بسته به نظر پزشک، مدتی تحت نظر باشند.
مارگزیدگی
در سراسر دنیا بیش از 3000 نوع مار وجود دارد که 200 نوع آنها سمی است. مارهای سمی را می توان از چند طریق شناسایی کرد:
- سر مار سمی مثلثی شکل است، در حالیکه مار غیر سمی سری نیمه بیضی دارد.
- در محل گزش مار سمی، دو سوراخ اصلی که محل ورود دندانهای نیش مار است، وجود دارد؛ در حالی که در محل گزش مار غیر سمی، دو ردیف سوراخ کوچک و متعدد به شکل هلال (شبیه گاز گرفتگی) دیده می شود.
- مردمک چشم بیشتر مارهای سمی، بیضی شکل است (شبیه گربه)، اما مردمک مارهای غیر سمی، گرد است. البته هر نوع مار گزیدگی باید سمی تلقی شود مگر آنکه خلافش ثابت شود.
90 درصد مار گزیدگی ها توسط مارهای افعی صورت می گیرد که از میان آنها مار زنگی از همه خطرناک تر است.
توجه کنید که مار گزیدگی نیاز به بررسی سریع دارد چرا که ممکن است به عوارض بسیار ناگوار بیانجامد.
پیشگیری از مار گزیدگی
- اگر به مناطق ناشناخته طبیعت می روید، پوشش مناسب و بسته به ویژه در مورد پاهای خود داشته باشید.
- هنگامی که در میان علفزار راه می روید با دقت به زیر پای خود نگاه کنید. از یک چوبدستی استفاده کنید و آن را به زمین بکشید و به سنگ ها ضربه بزنید تا اگر ماری وجود دارد فرار کند. برای ایجاد سرو صدا می توانید سوت بزنید یا آواز بخوانید.
- اگر می خواهید در محلی بنشینید، حتماً مراقب اطراف باشید.
- بدانید که مارها در فصل های گرم سال، بیشتر در مکان های خنک و سایه دار و در فصول سرد سال، در حفرات و غارها زندگی می کنند. پس در مواجهه با این مکان ها، احتیاط بیشتری داشته باشید.
- توجه داشته باشید که عمده مار گزیدگی ها در شب صورت می گیرد. بیش از دو سوم مار گزیدگی ها نیم ساعت قبل از غروب آفتاب تا ۲ ساعت بعد از آن رخ می دهد.
- اغلب حیوانات زمانی حمله می کنند که احساس خطر کنند؛ پس از آزار و اذیت آنها، اقدام برای تخریب لانه شان و یا تلاش برای گرفتن آنها جدا بپرهیزید. لازم نیست هر ماری در طبیعت دیدید، بگیرید یا بکشید!
اگر با مار گزیدگی روبرو شدید، چه باید کرد؟
گزش مار باعث درد و حساسیت شدید در محل می شود. پس از آن امکان تورم، تاول، تهوع، تب، تعریق، ضعف و حتی سنکوپ وجود دارد.
از مهمترین علایم گزیدگی توسط افعی، خونریزی در قسمت های مختلف بدن (غیر از محل گزش) می باشد، چرا که سم این نوع مارها منجر به اختلالات انعقادی شدید در کل بدن می شود. پس بلافاصله:
- فرد مارگزیده را از محل دور کنید، چون احتمال حمله مجدد مار وجود دارد.
- مضطرب نشوید و آرامش خود را به بیمار منتقل کنید.
- کفش، لباس تنگ و وسایل تزئینی بیمار را خارج کنید.
- سعی کنید بیمار حتی الامکان بی حرکت باشد.
- عضو گزیده شده را پایین تر از سطح قلب بیمار قرار دهید.
- اگر گزیدگی در اندام هست، قسمت بالای آنرا با باند یا چیزی شبیه آن طوری که خیلی سفت نباشد، ببندید.
- به هیچ وجه، عضو گزیده شده را سرد نکنید!
- اگر تا انتقال بیمار به مرکز درمانی، بیش از یکساعت طول می کشد، یک برش کوچک از بالا به پایین بدهید و محل را با دهان بمکید. این کار را در صورتی انجام دهید که دهانتان زخم نباشد.
- مهمترین کار، رساندن سریع بیمار به مرکز درمانی است، لذا فرصت را برای گرفتن یا کشتن مار از دست ندهید.
دکتر مهدی شریف الحسینی
پزشک و استادیار علوم اعصاب
تصویرگر: حمید امینی
مؤسسه حامیان سلامت کاشان در نظر دارد تا در راستای اهداف خود در جهت ارتقا سطح سلامت و بهداشت جامعه، به آموزش همگانی مباحث پیشگیری از کتاب (مصدومیت قابلپیشگیری است) بپردازد.
