اعتیاد ( addiction ) همیشه با وابستگی ( dependency) همراه است. اما وابستگی به مواد الزاماً به معنای اعتیاد نیست. در تمام مواردِ اعتیاد، علاوه بر وابستگی جسمی، وسوسه و اجبار به مصرف مواد نیز وجود دارد و علیرغم اینکه فرد نسبت به عوارض مصرف یا به شرایطی که ممکن است به او تحمیل شود آگاهی دارد ولی باز هم به مواد رو آورده و اجبار به مصرف مواد دارد.
وابستگی جسمی
چنانچه فرد به مصرف مواد وابستگی داشته باشد زمانی که مواد به او نرسد و یا از مصرف دوری کند، در اثر فعال شدن سیستم سمپاتیک و آزادسازی آدرنالین، علائم ترک یا علائم withdrawal بروز میکند. وابستگی جسمی را اصطلاحا با بروز علایم ترک تعریف میکنند.
علائم ترک به نوع مواد مصرفی و مدت زمان استفاده شخص از چند روز تا چند هفته بستگی دارد. به طور کلی علائم جسمی که در هنگام ترک اعتیاد در شخص مبتلا دیده میشود عبارتند از:
بروز دردهای اسکلتی عضلانی مختلف، اضطراب، بیتابی و بیقراری، بیخوابی، افزایش ضربان قلب، افزایش فشار خون، بیاشتهایی، عرقریزی، اسهال.
علایم جسمی ترک سخت و طاقت فرسا است و بسیاری از بیماران به علت ترس از بروز این علایم و یا خاطره قبلی، در تصمیم خود برای ترک مردد میشوند. امروزه روشهای علمی مختلف ترک اعتیاد با تمرکز بر کاهش درد و رنج علایم جسمی ترک، شرایط ترک را برای فرد قابل تحملتر ساختهاند، و به عنوان مبنای اکثر روشهای ترک اعتیاد تبلیغ میشوند.
وابستگی روانی
متاسفانه در انواع روشهای ترک اعتیاد، مسائل ذهنی روانی اعتیاد یا علایم روانی ترک نادیده گرفته می شود. علایم روانی ترک اعتیاد، همان وسوسه و اجبار به مصرف مواد است. مصرف مواد، سیستمهایی در مغز تحت عنوان سیستم پاداش مغزی ( reward system ) را فعال می کند. این سیستمها عموماً به نوروترانسمیتر دوپامین یا دوپامینرژیک وابسته است و موجب شادی و سرخوشی و نوعی پاداش روانی برای فرد میشود. سیستم پاداش مغزی در بسیاری از فعالیتهای روزمره هم وجود دارد که برای حیات و کارکردهای عالی انسانی لازم است و انگیزه و محرک تلاش و کوشش و فعالیتهای مختلف روزمره میباشد. اما در مواردی مانند سوء استفاده از مواد به صورت غیر طبیعی و خارج از چارچوبهای فیزیولوژیک این سیستمها فعال میشود و خاطره آن ماندگار میشود.
قدرت بالای سیستم پاداش مغزی در سوء مصرف مواد، فردرا به انگیزه وا میدارد و اجبار میکندکه دوباره به مصرف مواد روی آورد و محرک و مشوقی است تا با مصرف مجدد مواد، این سیستم دوباره فعال شود و پاداش روانی حاصل شود.
خاطرهی این پاداش و سیستمهای تشویقی آن به صورت خاطره مهم و جدی در مغز باقی میماند و دامنگیر فرد معتاد میشود و باعث میشود تا فرد معتاد حتی بعد از سالها ترک موفق مواد، مجدد به مصرف مواد روی بیاورد.
امروزه ثابت شده است که اگر کسی به قصد لذت حتی یکبار از برخی مواد (خصوصاً مواد مخدر خالص و قوی)، استفاده کند به دام اعتیاد آنها گرفتار میشود. که این بیانگر نقش مهم سیستم پاداش مغزی است. ازینرو گفته میشود در سوء مصرف مواد، اولین تجربه مساوی با ورود به جهنم اعتیاد خواهد بود و این مهم برای مواد صنعتی و ساخت بشر که از درجه خلوص بالاتری برخوردارند بسیار بیشتر است. هرچه مواد خالصتر و قویتر، اعتیاد به آن هم عمیقتر و قویتر است و ترک آن هم سختتر و احتمال شکست بیشتر است.
یکی از معضلات دامن گیر برنامههای ترک اعتیاد، بازگشت و مصرف مجدد است که موجب شده عدهای اعتیاد را بیماری بدون علاج بنامند. ولی تجربههای فراوانی از موفقیت در ترک مواد حتی با سابقه مصرف طولانی و مقدار مصرف زیاد معرفی شده است که غیرقابل علاج بودن اعتیاد را رد کرده است.
7 نکته کلیدی در ترک اعتیاد
- ترک اعتیاد نیاز به یک برنامه جامع دارد که مشکلات جسمی و روانی مرتبط با ترک اعتیاد را پوشش بدهد. تبلیغات معرفی یک دارو یا یک روش بدون بازگشت در ترک اعتیاد، یک ادعای دروغین است. اعتیاد ابعاد جسمی روانی پیچیدهای دارد و یک روش ادعایی هرگز نمیتواند همه مشکلات مربوط را حل نماید.
- در برنامه جامع ترک اعتیاد علایم حاد جسمی ناشی از ترک با تجویز دارو و روشهای بازتوانی به حداقل کاهش مییابد. در این مرحله، دارویی نباید جایگزین ماده مورد سوء مصرف شود در غیر این صورت اصطلاح ترک نادرست است.
- در برنامه جامع ترک اعتیاد به علائم روانی ناشی از ترک دقت شده و فرد برای طولانی مدت تحت پوشش برنامههای بازتوانی روانی قرار میگیرد.
- تا جایی که ممکن است باید درطول درمان، از انواع روشهای جایگزین برای سیستمهای پاداش مغزی و مدیریت خاطرات مربوط استفاده نمود، همانطور که قبلا اشاره شد سیستم پاداش مغزی سیستمی قوی با خاطره ماندگار طولانی میباشد. این خاطرات هرگز از ذهن فرد پاک شدنی نیست و فرد باید آنرا مدیریت کند. مشاوره روانشناسی و فعال کردن سیستم پاداش مغزی با روشهای جایگزین مانند روشهایی که در بحث NA (Narcotics Anonymous)یا انجمنهای گمنام معتادان یه کار برده میشود، از جمله توصیههای مورد قبول است.
- به فرد معتاد در طول دوره ترک و بعد از آن برای طولانی مدت توصیه شود تا از تمام مواردی که ممکن است به هرشکلی خاطرات گذشته را برایش زنده کند اعم از همنشینی با دوستان، فضاها و شرایطی که در آنها تجربهى مصرف مواد داشته، دوری کند.
- حمایتهای اجتماعی، خانوادگی در کنار اجرای برنامههای ترک اهمیت دارند تا به تقویت روحیه مبارزه فرد و ماندگاری بر ترک کمک کند.
- اراده فرد در تمامی موارد گفته شده از شروط اصلی میباشد و در هر مرحله موتور محرکه و پیشران مسیر است. تقویت اراده با کمک گرفتن از دریای زلال معنویات و اراده لایزال الهی، نتایجی عالی و خیرهکننده نشان داده است.
